Demontaż i bezpieczne składowanie wyrobów zawierających azbest

baner

Składowanie odpadów azbestowych

Azbest – włóknisty glinokrzemian

Krzemiany należą do ważnych związków nieorganicznych krzemu – w ponad 90 % tworzących skorupę ziemską.

W stanie stałym, podstawową jednostką budulcową krzemianów, jest tetraedryczny układ, w którym atom krzemu znajduje się w środku, a cztery atomy tlenu tworzą jego naroża. Taka grupa ma silne wiązania chemiczne, co powoduje jej dużą stabilność.

szkodliwość azbestu

Krzemiany oprócz charakterystycznej budowy, wyróżniają się możliwością podstawienia w ich sieci krystalicznej glinu, w miejsca krzemu. Tak zmodyfikowane krzemiany noszą nazwę glinokrzemianów.

Azbest należy do glinokrzemianów włóknistych z grupy amfiboli (amozyt, krokidolit) i serpentynitów (chryzotyl), stanowiących uwodnione glinokrzemiany żelazowo-magnezowe, czasem zawierające kationy niklu – Ni2+, wapnia – Ca2+, sodu – Na+, czy manganu – Mn4+.

Jest minerałem znanym ludzkości od tysięcy lat. Nadawano mu wiele nazw m.in.: kamień bawełniany, len kamienny, skalny oprzęd, płótno niepalne. Aktualnie używane nazwy amiantus i azbest, (pochodzenia greckiego), odzwierciedlają cechy surowca związane z odpornością na ogień. Wywodzi się stąd, iż minerał wrzucony do ognia nie spala się, nie traci na wadze, a staje się czystszy.

W Europie Południowej znany jest od ponad 2500 lat. W końcu XIX wieku rozpoczęto wydobywanie azbestu na skalę przemysłową. W pierwszych latach ubiegłego stulecia mieszaniny azbestu i cementu wkroczyły do przemysłu materiałów budowlanych w postaci lekkich i wytrzymałych płyt eternitowych stosowanych do pokryć dachowych, a także jako okładziny ścienne oraz wytłaczane panele do dekoracji ścian i sufitów.

Azbest jest minerałem posiadającym wyjątkowe właściwości zarówno chemiczne, jak i fizyczne. Jedną z najważniejszych jest odporność na działanie wysokich temperatur (temperatura rozkładu i topnienia to około 1500°C) – cecha ta spowodowała, że znalazł szerokie zastosowanie jako surowiec niepalny w wielu wyrobach. Kolejnymi zaletami azbestu są: właściwości termoizolacyjne i dźwiękochłonne, wytrzymałość na rozciąganie, elastyczność, a także odporność (niektórych odmian azbestu) na działanie kwasów, alkaliów i wody morskiej.

Wszystkie te zalety spowodowały, że w latach 60 – tych ubiegłego stulecia, prawdziwym przełomem okazało się wykorzystanie azbestu do wyrobu niepalnej papy. W pierwszych latach naszego stulecia mieszaniny azbestu i cementu zaczęto wykorzystywać w przemyśle materiałów budowlanych w postaci lekkich i wytrzymałych płyt, znanych jako eternit.

 

Trzy minerały azbestowe najczęściej stosowane to:

–       krokidolit, „azbest niebieski” należący do grupy amfiboli, najbardziej szkodliwy, rakotwórczy i mutagenny został najwcześniej, bo w latach 80 wycofany z użytkowania,

–       amosyt, „azbest brązowy”, należący do grupy amfiboli, o szkodliwości pośredniej między krokidolitem i chryzotylem,

–       chryzotyl „azbest biały” – przedstawiciel grupy serpentynu najczęściej z azbestów stosowany w produkcji wyrobów azbestowo – cementowych oraz popularnych wyrobów tkanych i przędz termoizolacyjnych.

Największe znaczenie przemysłowe miał azbest serpentynowy (chryzotylowy), tworzący cienkie żyły w serpentynitach, o giętkich włóknach (do 0,1 µm grubości), odpornych na działanie czynników chemicznych, wysokich temperatur oraz ścieranie, a także źle przewodzących ciepło i elektryczność.

Azbest amfibolowy wykazujący dużą kwasoodporność, używany do wyrobu tkanin ogniotrwałych, okładzin ciernych szczęk hamulcowych, farb ogniotrwałych, materiałów izolacyjnych oraz niepalnych materiałów budowlanych.

Największe złoża azbestu gospodarczo wykorzystywane znajdują się w Kanadzie i na terenie byłego Związku Radzieckiego. To właśnie wydobycie z tychże źródeł stanowiło 2/3 światowej produkcji azbestu w XX wieku – Tabela 1.

 

Tabela 1. Światowa produkcja azbestu w XX wieku [Mg].

Producent

1900

1940

1960

1970

2000

Produkcja w XX w.

Były Związek Radziecki

bd

102 000

598 743

1 065 943

983 200

67 100 000

Kanada

26 436

313 514

1 014 647

1 507 420

320 000

60 500 000

RPA

158

24 850

159 540

287 416

18 782

9 920 000

Zimbabwe

bd

50 809

121 529

79 832

145 000

8 690 000

Chiny

bd

20 015

81 647

172 365

370 000

7 700 000

Brazylia

0

500

3 538

16 329

170 000

4 540 000

Włochy

bd

8 271

59 914

118 536

0

3 860 000

Stany Zjednoczone

956

18 198

41 026

113 683

5 260

3 280 000

Światowa produkcja

31 587

573 728

2 213 533

3 493 800

2 070 000

174 000 000

  Źródło: Vogel 2005 r.

W Polsce serpentynity zawierające azbest chryzotylowy występują na Dolnym Śląsku (Szklary, Bystrzyca Górna k. Zgorzelca, Grochowa, Braszewice) oraz w Rędzinach koło Kamiennej Góry. Chryzotyl można również spotkać w wielu innych miejscowościach, gdzie występuje jako minerał zanieczyszczający eksploatowane złoża serpentynitów, jak np. w Nasłowicach. Polska nie posiadałai nie posiada kopalni azbestu.

 

Szkodliwość Azbestu

Główną przyczyną aktywności kancerogennej azbestu jest wydłużony kształt jego cząstek,  a więc kształt typu włókno. Krytyczne wymiary włókien respirabilnych azbestu to włókna  o długości L>5 µm, średnicy d

Choroby azbestozależne

W Polsce jedynym pełnym źródłem informacji o występowaniu chorób wywołanych azbestem są dane dotyczące chorób zawodowych. Każdy stwierdzony przypadek choroby zawodowej wywołanej  azbestem jest w naszym kraju rejestrowany i analizowany.

Analiza zapadalności na choroby zawodowe dotyczące osób o znacznej ekspozycji sprzed wielu lat umożliwia w oparciu o model dawka-odpowiedź oszacowanie  ryzyka wystąpienia nowotworów azbestozależnych w populacjach narażonych środowiskowo, pozwala także na określenie m.in. okresu latencji nowotworów spowodowanych azbestem.

Pomimo niestosowania w naszym kraju już od ponad 10 lat azbestu do produkcji różnych wyrobów, liczba zawodowych chorób azbestozależnych utrzymuje się na dość wysokim poziomie, co jest związane ze specyfiką biologicznego działania azbestu, którego następstwa zdrowotne mogą się ujawniać w trakcie zatrudnienia, jak również wiele lat po zaprzestaniu pracy w narażeniu. W aktualnie obowiązującym wykazie chorób zawodowych za choroby i zmiany patologiczne będące skutkiem zawodowego narażenia na pył azbestu uznane są:

– pylica azbestowa,

– choroby opłucnej lub osierdzia wywołane pyłem azbestu:

  • rozległe zgrubienia opłucnej,
  • rozległe blaszki opłucnej lub osierdzia,
  • wysięk opłucnowy,

– nowotwory złośliwe:

  • rak płuca, rak oskrzela,
  • międzybłoniak opłucnej lub otrzewnej,

– przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli.

Przypadki uznane w latach 2000-2009 za choroby zawodowe spowodowane pyłem azbestu, stanowią łącznie 4,9% wszystkich chorób zawodowych. Analiza wg miejsca zatrudnienia 2088 przypadków chorób zawodowych wywołanych pyłem azbestu zgłoszonych w latach 2000-2009 wykazała, że 75,6% tych patologii stwierdzono wśród byłych pracowników  zlikwidowanych już zakładów przetwórstwa azbestu objętych badaniem lekarskim w programie Amiantus.

Wśród ogółu chorób zawodowych spowodowanych azbestem w okresie ostatnich 10 lat dominującą część stanowi pylica azbestowa, a następnie choroby opłucnej lub osierdzia oraz raki płuca.

Na zmiany na przestrzeni 20-lecia 1990-2009 znaczący wpływ miało wprowadzenie w 2002 r. do wykazu chorób zawodowych nowej grupy – „choroby opłucnej lub osierdzia spowodowane pyłem azbestu”. W tym okresie widoczna była malejąca tendencja odsetka azbestozy, a rósł odsetek międzybłoniaka opłucnej.

Azbestoza, czyli śródmiąższowe zwłóknienie tkanki płucnej, są to zmiany opłucnowe mogące występować pod postacią odgraniczonych zgrubień opłucnej – blaszek i zgrubień rozlanych. Niewielkie zmiany opłucnowe nie mają większego znaczenia klinicznego, zmianom rozległym towarzyszy duszność i hiperwentylacja. Zgrubienia opłucnej zwykle towarzyszą procesom włóknienia sąsiadującej tkanki płucnej. Znaczne zwiększenie liczby przypadków azbestozy odnotowane w latach 1981-1983 związane było z przeprowadzanymi w tym okresie przez instytuty medycyny pracy badaniami klinicznymi robotników zatrudnionych w wybranych zakładach przetwórstwa azbestu. W latach 1970-2009 ogółem odnotowano 2740 przypadków azbestozy.

Liczba przypadków pylicy azbestowej wykazuje  tendencje wzrostowe, przeciętnie o ok. 3 przypadki  rocznie. Wzrost liczby pylic azbestowych widoczny od 2001 roku również należy wiązać z wdrożonym przez Ministerstwo Zdrowia programem badań profilaktycznych byłych pracowników zakładów przetwórstwa azbestu (Program Amiantus). Wiadomo, że pylica azbestowa istotnie zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuca.

Przeważa pogląd, że azbest w przypadku raka płuca jest promotorem procesu nowotworowego, zaś w przypadku międzybłoniaka, inicjatorem zmian nowotworowych. Rak płuca jest najpowszechniejszym nowotworem złośliwym, którego wystąpienie związane jest z ekspozycją na pył azbestu. Raki płuca związane z narażeniem na azbest zaobserwować można już po 10 latach od pierwszego narażenia. Przyjmuje się, że największe ryzyko zgonu występuje w okresie 20-35 lat od pierwszej ekspozycji. Obecnie wiadomo, okres latencji nowotworu zależy nie tylko od dawki, ale także od wieku, w którym ma miejsce pierwsza ekspozycja. Jest to wniosek niezwykle istotny dla profilaktyki tych schorzeń.

W prowadzonej od 1970 r. statystyce chorób zawodowych do 2009 r. odnotowano 508 przypadków raka płuca jako choroby zawodowej spowodowanej azbestem. Liczba stwierdzanych rocznie przypadków wykazywała trend rosnący. Znacznie zwiększyła się od wprowadzenia w 2000 roku badań profilaktycznych osób zatrudnionych w przemyśle azbestowym (Program „Amiantus”). W latach 2003-2009 azbestozależne raki płuca stanowiły 49,7% ogółu przypadków raka płuca uznanego za chorobę zawodową oraz 13,3% azbestozależnych chorób zawodowych.

Międzybłoniaki uznane są za nowotwory swoiste dla narażenia na pył azbestu. Wyniki licznych badań epidemiologicznych i eksperymentalnych związku przyczynowego międzybłoniaka i ekspozycji na pył azbestu pozwoliły na stwierdzenie, że nie istnieje bezpieczna granica stężenia włókien we wdychanym powietrzu, jednakże uważa się, że znaczne ryzyko występuje przy masywnych narażeniach. Okres latencji nowotworu wynosi od 20 do 50 lat, zaś okres narażenia minimum 10 lat, zwykle 20-40 lat. W latach 1976-2009 ogółem zarejestrowano 248 przypadków międzybłoniaka opłucnej jako choroby zawodowej. W tym okresie obserwowany był trend wzrostowy tej patologii. Przypadki stwierdzone wśród mężczyzn stanowiły 78%.

Zwraca uwagę znaczna różnica wieku osób z międzybłoniakiem uznanym za chorobę zawodową oraz w populacji generalnej. Międzybłoniaki uznawane za chorobę zawodową występują u osób młodszych, pozostających w zatrudnieniu, zaś w populacji generalnej u osób w wieku późniejszym – emerytalnym, w którym nie są kojarzone z przebytą ekspozycją zawodową. Stan ten świadczy o niedostatecznej wśród lekarzy wiedzy na temat azbestu jako czynnika etiologicznego międzybłoniaka, a także o nie przeprowadzaniu dostatecznie wnikliwego wywiadu dotyczącego narażenia na azbest w przypadku podejrzenia lub rozpoznania tego nowotworu.

Rozpatrując przyczyny różnic w epidemiologii  międzybłoniaka opłucnej, a szczególnie niską ogólną liczbę międzybłoniaków rozpoznawanych w populacji generalnej oraz niewielką liczbę uznawanych za chorobę zawodową należy brać pod uwagę:

  • trudności diagnozowania tego rzadko spotykanego nowotworu,
  • długi okres latencji międzybłoniaka; uruchomienie dużych zakładów przerabiających znaczne ilości azbestu niebieskiego nastąpiło w Polsce dopiero w latach 60-70. ubiegłego stulecia,
  • niskie dawki kumulowane pyłu związane z krótkimi okresami zatrudnienia (wysokie odsetki osób krótko zatrudnionych),
  • małe liczebności osób zatrudnionych na stanowiskach z bardzo wysokimi stężeniami pyłu azbestu,
  • stosowanie w przetwórstwie stosunkowo małej ilości krokidolitu,
  • krótkie przeciętne trwanie życia mężczyzn w Polsce.

W Polsce skutki zdrowotne środowiskowego zanieczyszczenia azbestem przeanalizowane i udokumentowane zostały na podstawie wieloletniej obserwacji epidemiologicznej zapadalności na międzybłoniaka opłucnej wśród mieszkańców gminy Szczucin zanieczyszczonej azbestem w stopniu mającym cechy klęski ekologicznej. Mieszkańcy gminy Szczucin od 49 lat, tj. od momentu uruchomienia zakładu wyrobów azbestowocementowych, podlegali zawodowej i parazawodowej jak również środowiskowej ekspozycji na pył azbestu chryzotylowego i krokidolitu. Liczba osób eksponowanych zawodowo od momentu uruchomienia zakładu do połowy lat dziewięćdziesiątych wynosiła w przybliżeniu 2600 osób. Stanowi to 16% ludności zamieszkałej na terenie  gminy.

Przez ekspozycję parazawodową (domową) rozumie się kontakt z azbestem wynikający ze wspólnego zamieszkiwania z osobą zatrudnioną przy produkcji wyrobów azbestowych. Pył azbestu przenoszony jest do domu na włosach, ciele i odzieży roboczej. Przyjmując, że wspólnoty mieszkaniowe osób zatrudnionych liczą średnio 4 osoby, to w ciągu 39 lat funkcjonowania zakładu, tzw. parazawodowy kontakt z pyłem azbestu mogło mieć około 10 tys. osób. Osoby te stanowią grupę wysokiego ryzyka następstw zdrowotnych również ze względu na fakt, że pracownicy zakładu byli grupą „uprzywilejowaną” w dostępie do odpadów produkcyjnych. Odpady azbestowo-cementowe, przedstawiające znaczną wartość dla okolicznej ludności jako materiał służący nie tylko do budowy i utwardzania dróg, ale także stosowany w budownictwie, rozprowadzane były odpłatnie na tzw. talony. Rozproszenie odpadów azbestowo-cementowych na terenie całej gminy spowodowało, że środowiskowej ekspozycji poddani są w mniejszym lub większym stopniu wszyscy jej mieszkańcy.  W latach 1987-2009 wśród mieszkańców gminy odnotowano 92 przypadki międzybłoniaka opłucnej. W tej liczbie było 41 zachorowań osób, które nigdy nie pracowały w wytwórni materiałów azbestowo-cementowych oraz 51 u jej byłych pracowników.

Ekspozycja osób niepracujących w zakładzie przetwórstwa azbestu wynikała wyłącznie z zamieszkania na terenie zanieczyszczonym, głównie na skutek niewłaściwego postępowania z odpadami poprodukcyjnymi, bądź też zamieszkiwania z osobą pracującą w ZWAC. Na międzybłoniaka opłucnej zachorowało 16 mężczyzn i 25 kobiet. Były to osoby urodzone w latach 1919-1967. Znaczna część z nich podlegała środowiskowemu narażeniu na pył azbestu od dzieciństwa. Dla 15 z 41 osób (tj. 36,6%) okres ekspozycji rozpoczął się w wieku przedszkolnym, w tym 6 narażonych było od urodzenia. Przeciętny wiek w chwili wystąpienia ekspozycji mierzony średnią arytmetyczną wynosił około 13 lat, w chwili zgonu 55 lat. Przeciętny okres latencji nowotworu wynosił ponad 40 lat. Wśród byłych pracowników ZWAC którzy jednocześnie byli mieszkańcami obszaru zanieczyszczonego środowiskowo odnotowano 51 przypadków międzybłoniaka opłucnej, w tym 44 u mężczyzn i 7 u kobiet. Przeciętnie biorąc, nowotwór ujawniał się po około 30 latach od rozpoczęcia pracy w Zakładzie, ale rozpiętość okresu latencji była bardzo duża – od 11 do 45 lat. Wiek w chwili zgonu z powodu międzybłoniaka  wśród pracowników ZWAC wynosił ok. 62 lat i był istotnie wyższy w porównaniu z osobami narażonymi środowiskowo. Łączna liczba przypadków zachorowań na międzybłoniaka opłucnej w latach 2000-2009 wyniosła 55 przypadków.

Średnio rocznie odnotowywano ok. 5 przypadków na 14 tys. ludności zamieszkującej gminę. W przeliczeniu na 1 mln dawałoby to ok. 350 przypadków międzybłoniaka. Ryzyko zapadalności jest więc ponad 60-krotnie zwiększone w porównaniu z zapadalnością w populacji generalnej w Polsce. Stopień zanieczyszczenia nim środowiska w gminie Szczucin jest bardzo znaczny i mimo podejmowanych przez władze i mieszkańców działań zmierzających ku poprawie stanu środowiska, zdrowotne skutki ekspozycji będą ujawniać się jeszcze przez wiele lat.

Analizy trendów zapadalności na międzybłoniaka opłucnej przeprowadzane w różnych krajach wykazują od lat 70. ubiegłego wieku wzrost liczby przypadków zachorowań, a obserwowane współczynniki zgonów w zależności od regionu wynoszą od kilku do kilkudziesięciu przypadków na 1 mln mieszkańców. Nowotwory te na świecie wykazują stopniowy wzrost o ok. 10% rocznie, który jest równoległy do przyrostu wydobycia azbestu w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku.

Szacuje się, że w Wlk. Brytanii, Francji, Holandii, Finlandii, Szwecji, Nowej Zelandii i Australii szczyt zapadalności na międzybłoniaki, jako skutek wielkości zużycia azbestu przypadać będzie na lata 2010-2020. Prawie połowa zgonów z powodu międzybłoniaka w tym okresie będzie miała związek z narażeniem zawodowym w budownictwie i przemyśle stoczniowym.

W rozważanym okresie szczytu zapadalności na choroby azbestozależne istotnym problemem będzie również rak płuca. Szacuje się, że w wymienionych ośmiu krajach 5-7% ogólnej liczby raków płuca będzie związane z ekspozycją na azbest.

W wielu krajach Europy Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie podjęte zostały prewencyjne programy rządowe mające na celu minimalizację odległych skutków ekspozycji środowiskowej na pył azbestu połączone z monitorowaniem przypadków międzybłoniaka opłucnej. W Polsce odnotowuje się ok. 120 przypadków zgonów z powodu międzybłoniaka opłucnej rocznie, tj. ok. 3-4 przypadków na 1 mln ludności. Należy jednocześnie zaznaczyć, że dane te, ze względu na długi okres latencji, nie odzwierciedlają jeszcze w pełni skutków narażenia ludności z lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku.

Niepokojący jest fakt braku zainteresowania międzybłoniakiem opłucnej wśród klinicystów i patologów w Polsce, brak stosowania standardów międzynarodowych w jego rozpoznawaniu, co jaskrawo znajduje swój wyraz w uznaniu za chorobę zawodową tylko około 3% ogólnej ich liczby. Jednym z poważnych argumentów przemawiających za koniecznością ograniczenia pyłu azbestu  w środowisku komunalnym jest m.in. udowodniony multiplikatywny model interakcji między narażeniem na ten minerał, paleniem papierosów a występowaniem raka płuca. Ryzyko raka płuca w warunkach jednoczesnego narażenia na obydwa te kancerogeny wzrasta ok. 50-krotnie.

Źródła:
  • Justyna Pyssa, Grażyna Maria Rokita, Azbest ? występowanie, wykorzystanie i sposób postępowania z odpadami azbestowymi,  GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI, 2007 r. Tom 23,  Zeszyt  1.
  • http://encyklopedia.naukowy.pl/Krzemian
  • www.mg.gov.pl/files/upload/8380/zanieczyszczenie.pdf
logo
© 2023